Кога во далечната 1998 почна инклузијата на децата со посебни образовни потреби, Александар Матовски-Цако тргна на училиште. Ретко кое дете со Даунов синдром тогаш можеше да се види во редовните паралелки, а бројни беа и предрасудите за нивните способности, однесување, за тоа што можат да направат и до каде да стигнат.
Две и пол децении подоцна Цако е активен граѓанин на ова држава. Работи, се дружи, пишува поезија и размислува дали да запише магистерски студии, откако пред неколку години зема диплома од Педагошкиот факултет. Вели дека многу од овие работи ќе биле невозможни ако не бил прифатен во редовното училиште.
Истовремено, две и пол децении од почетоците на образовната инклузија во Македонија, 11-годишната Ембла Адеми беше одвоена од соучениците. Ембла живее во Гостивар и има Даунов синдром. Родителите на нејзините соученици потпишале петиција за таа да не посетува настава со нивните деца, со тврдење дека е агресивна. На почетокот на второто полугодие ја бојкотираа наставата, па девојчето остана да учи само во училницата. Случајот требаше да излезе во медиумите за да биде вратено меѓу другите деца. Надлежните биле известени за проблемот во декември, ама дури сега ќе испитуваат што се случувало.
Цако силно го погодуваат ваквите настани. Вели дека дека е и тажен, и разочаран.
„Тажен сум, затоа што 98-ма се воведува овој инклузивен процес, а замисли во 2022 се случува нешто вакво. Не би требало, искрено не би требало“, вели Цако.
Не ја познава Ембла, но не сака кога Дауновиот синдром некој го поврзува со агресија. Појаснува дека говорот кај овие деца честопати отсуствува, па затоа кога сакаат да направат нешто, како на пример да земат моливче, тоа го прават без прашање, па погрешно се протолкувани од другите. Се потсетува дека и нему му се случувало тоа додека бил мал. Децата со Даунов синдром не се агресивни, дециден е Цако. Дополнува дека кај некои деца има и комбинирани пречки, па оттука секое дете е приказна за себе, со различни способности и желби. Сепак, за сите е важно образованието, но и тука вели дека работите не одат глатко.
„За жал, во однос на инклузивниот процес многу се повлекуваме, многу земји не престасуваат“, укажува Цако.
Деца на сонцето
Дискриминацијата силно ја вознемирува и Сузана Стојановска. Нејзиниот син Никола, дете со Даунов синдром, сега е средношколец во редовно училиште, но имале многу борби за да стигнат дотука. Нејзиното искуство покажало дека најчесто возрасните се проблем кога се работи за прифаќање на овие деца. Така, кога поради преселба во петто одделение Никола морало да биде префрлен во ново основно училиште, прво што направила бил разговор со останатите деца од одделението.
„Им пристапив на децата отворено. Им кажав каков проблем има Никола и им кажав Никола ќе биде таков каков што ќе го направите вие. Ако вие сте неумни, трчате, се тепате, и тој ќе го прави истото. Затоа што овие дечиња учат со повторување. И навистина децата го прифатија, не го оставија ни еден момент сам“, се потсетува мајката.
Во моментов, искуствата говорат дека најголем дел од учениците со Даунов синдром настава следат во редовните училишта. Сепак во Министерството за образование и наука (МОН) не водат посебна евиденција за нивната бројка. Како што појаснуваат од таму, податок имаат за вкупниот број ученици со посебни образовни потреби каде се вклучени повеќе видови попреченост, како аутизам, интелектуална попреченост, до лица со оштетен вид, слух или говор, комбинирани пречки, но и оние со пречки во телесниот развој или хронични болести. Така, оваа учебна година во основните училишта инклузивна настава следеле вкупно 911 ученици со посебни образовни потреби, Во средно се 312 ученици меѓу кои и Никола. Неговата мајка забележува дека во Скопје прифаќањето оди полесно, но не и во помалите градови. Затоа смета дека родителите не треба да молчат.
„Децата со Даунов синдром сакаат едноставно само љубов. Со љубов кај нив се се постигнува. Знаат да пружат, а и сакаат да им биде пружена љубовта. Затоа се наречени во светот и деца на сонцето. Затоа што се многу мили и многу мирни, соработливи и имаат капацитет за учење“, вели таа.
Инклузивно образование со доцнење
И Марија Делетиќ, директорката на посебното училиште „Златан Сремец“, кое од неодамна стана основно училиште со ресурсен центар, вели дека местото на децата со Даунов синдром е во училишните клупи, меѓу нивните другарчиња. Досега не памети дека некој родител под притисок на околината решил да отпише дете од редовно и да го префрли во посебно училиште. Овие родители се вистински борци, забележува Делетиќ.
„Секој родител си има поставено некаква цел за своето дете и сметам дека, посебно родителите кои имаат ученици со попреченост се борци, се истрајни, се одговорни. Секој родител сака да си го види детето прифатено, успешно и среќно. Најголемиот дел, согласно статистиките на ученици со попреченост се во редовните училишта, но тоа е сепак избор на родителот“, вели Делетиќ.
Сепак, посебните училишта ученици на упис ќе примаат уште следната 2022/2023 учебна година. Потоа сите ученици, без разлика на видот на попреченоста, ќе мора да се запишуваат во редовните основни училишта. Ресурсните центри потоа ќе треба да им останат на располагање на училиштата, со своите капацитети, кадар и нагледни средства. Тоа е и целта на инклузивно образование. Различни ученици со различни способности да учат заедно во истата училница, да се дружат на екскурзии, да се заедно на вонучилишни активности, заедно да бидат дел од училишниот систем. Инклузивното образование ја вреднува различноста и уникатните придонеси кои секој ученик ги дава во училницата, а во вистинска инклузивна поставеност, секое дете се чувствува безбедно и има чувство на припадност.
Назад во реалноста, она што се уште ја разочарува Делетиќ е тоа што иако образовната инклузијата е започната пред повеќе од две децении, на општеството му треба многу време за промена.
„Секој треба да си тргне од себе и секој кај своето дете да го развива чувството на емпатија и чувството на прифаќање на сето она што е различно околу нас, се со цел да ги спречиме овие немили настани кои во 21 век, во 2022 година се уште се актуелни“, додава таа.
Од Министерството за образование пак се задоволни од тоа како тече процесот на инклузија. Велат дека веќе се спроведуваат активностите пропишани со новиот закон за основно, како и дека се донесени сите подзаконски акти.
Само еден случај на дискриминација
Уште во првите членови на новиот Закон за основно образование стои дека се забранува дискримицијата по секој основ, меѓу другото и поради попреченост. Ако тоа се случи предвидена е глоба за директорот, од 400 до 500 евра, во денарска противвредност.
До Комисијата за спречување и заштита од дискриминација, од формирањето на новиот состав на почетокот на минатата година, пристигнале 168 претставки. Само 5 од нив биле за дискриминација во областа образование, а една по основ попреченост. За случајот со Ембла Адеми, девојчето со Даунов синдром од Гостивар тие сами отвориле предмет, по допрен глас.
„Улогата на комисијата овде би била да види дали училиштето ги има преземено сите неопходни мерки за да ја спречи ваквата сегрегација на ученичката со Даунов синдром од една страна, меѓутоа од друга страна и да реагира на дискриминаторската петиција којашто ја имаат потпишано родителите, да интервенира за нејзино отстранување, да даде препорака во иднина да нема вакви петиции“, вели Игор Јадровски, член на Комисијата,
Тој додава дека доколку не се постапи по нивните препораки, тогаш комисијата може да поднесе барање за поведување прекршочна постапка.
Испитување на случајот најавија и од кај Народниот правобранител, а од УНИЦЕФ побараа итно да се направи поголем колективен напор за да им се овозможи на сите деца да го остварат своето право на квалитетно и инклузивно образование.
Што е тоа Даунов синдром
Децата кои имаат Даунов синдром се раѓаат со него. Ова всушност претставува хромозомско нарушување кое настанува како резултат на абнормална клеточна делба, при што ваквата состојба резултира со дополнителна комплетна или делумна копија на хромозомот 21. Така, овие деца имаат еден хромозом плус, кој пак носи промени во физичките карактеристики, интелектуални проблеми и проблеми со развојот кои може да бидат лесни, умерени или тешки. Некои лица се здрави, други може да имаат сериозни срцеви проблеми.
Децата и возрасните со Даунов синдром се препознаваат по карактеристичниот изглед на лицето со специфичен закосен облик на очите во форма на бадем, краток врат, мали уши. Имаат понизок раст, забавен говор, но и слаб мускулен тонус поради што кога се деца подоцна научуваат да седат, одат, играат или јадат.
Сепак секое дете си има свој карактер, желби и амбиции, за чие исполнување во општествата со вкоренети предрасуди неопходна е силна поддршка и упорност. Како таа на родителите на Ембла чиј татко преку медиумите се избори за враќање на своето дете меѓу другарчињата. Или поддршката што Цако ја има добиено од родителите. Тој многупати досега повторувал дека голема заслуга за тоа што ги крши стереотипите има токму неговото семејство.
