Резиме
- Новиот кинески петгодишен план за Босна и Херцеговина е претставен како можност за партнерство „win-win“, но сегашната пракса покажува тајни договори и сè поотворено политичко влијание на Пекинг во внатрешните работи на Босна и Херцеговина.
- Од 2010 до 2022 година, Босна и Херцеговина позајми повеќе од 2,44 милијарди долари од кинеските кредитори.
- ЕУ и САД истакнуваат дека БиХ е меѓу земјите најизложени на кинеско влијание во Западен Балкан, предупредувајќи дека нетранспарентните кинески аранжмани би можеле да ги загрозат демократските стандарди и европската интеграција на земјата на долг рок.
Прашањето дали Босна и Херцеговина влегува во мрежата на долгови и политичко влијание на официјален Пекинг се поставува откако Кина презентираше нов петгодишен план, ветувајќи ѝ на БиХ партнерство „win-win“ и можности за инвестирање - од инфраструктура и енергија, преку земјоделство, до високи технологии, како што е вештачката интелигенција.
Додека официјален Пекинг вели дека „држењето чекор со Кина е исто како држењето чекор со можностите“, аналитичарите повикуваат на „претпазливост“.
Тие потсетуваат на претходните модели на соработка кои се карактеризираа со тајни договори, нетранспарентност, еколошки ризици и сè повидливото политичко влијание на Кина во внатрешните работи на Босна и Херцеговина.
„Кинескиот пристап е секогаш стратешки и долгорочен“, вели Пипа Галоп од меѓународната мрежа Bankwatch, која се занимава, меѓу другото, со следење на енергетски проекти со кинеско учество во Западен Балкан.
Веста, според неа, претставува „необично“ мешање на Кина во внатрешните работи на Босна и Херцеговина.
Како пример, тој го истакнува говорот на кинескиот претставник во Советот за безбедност на ООН во ноември оваа година, за време на кој тој зборуваше против високиот претставник во БиХ, доведувајќи го во прашање усвојувањето на Резолуцијата за геноцидот во Сребреница во контекст на „зголемените тензии“ во земјата.
Таа, исто така, наведува дека во земји како Босна и Херцеговина, Кина „не само што инвестира во инфраструктурни проекти, туку и полека гради влијание преку заеми, мрежи на компании и културни иницијативи“.
Ова е поткрепено со податоци од Агенцијата за промоција на странски инвестиции во Босна и Херцеговина (FIPA БиХ), во кои се наведува дека од 2010 до 2022 година, Босна и Херцеговина позајмила од кинески кредитори повеќе од 2,44 милијарди долари, главно за изградба на автопати, хидроелектрани и термоелектрани.
Што ѝ нуди Кина на БиХ во следните пет години?
Вршителот на должноста амбасадор на кинеската амбасада, Ванг Гуофеи, зборуваше за „нови можности за соработка“ во рамките на новиот петгодишен кинески план во колумна објавена во средината на ноември.
Тој истакна дека Кина е „најголемиот трговски партнер на Босна и Херцеговина во Азија“ и дека новиот кинески петгодишен план „отвора нови можности“ за економска врска меѓу Кина и Босна и Херцеговина.
„Подготвени сме за соработка од која сите добиваат меѓу Кина и БиХ со цел да се создаде подобра иднина за луѓето и граѓаните на двете земји“, рече кинескиот дипломат Гуофеи.
Видете и ова: Волк во овча кожа: Острата моќ на Кина од Латинска Америка до АвстралијаЗаедно со економските проекти, тој најавува и раст на културните и туристичките врски.
„Кинеските граѓани сè повеќе ќе патуваат во странство, а културно богатата и живописна Босна и Херцеговина е сè попривлечна за Кинезите“, се вели во колумната.
Амбасадата на Кина во Босна и Херцеговина не одговори на прашањето на Радио Слободна Европа (RSE) кои проекти ќе бидат во фокусот на кинеските инвестиции во следните пет години.
Тие не дадоа објаснување зошто некои проекти на кинески компании во БиХ се заштитени со тајни договори, ниту пак дали тие ја поддржуваат ваквата нетранспарентна деловна практика во БиХ.
Властите во БиХ (не) се задоволни од транспарентноста на кинеските проекти
Дамјан Ожеговиќ од Транспарентност Интернешнл БиХ предупредува дека „со години институциите одбиваат да објават клучни информации за финансирањето и договорните услови, што оправдано покренува сомнежи за корупција“.
Како што наведува тој, „многу информации, вклучувајќи ги каматните стапки и условите за отплата, никогаш не биле јавно достапни“.
Како илустрација, тој ја наведува изградбата на автопатот Бањалука-Приједор, каде што Транспаренси Интернешнал БиХ дури доби пет судски спорови против надлежното министерство во Босна и Херцеговина, ентитетот Република Српска, кој сè уште, и покрај пресудите, одбива да го види финансискиот модел.
Видете и ова: „Воени“ правила за работниците во кинеска компанија во СрбијаДоговорот за изградба на тој автопат е потпишан во 2018 година со компанијата China Shandong International Economic & Technical Cooperation Group Ltd на Shandong Hi-Speed Group Co., Ltd, која регистрираше подружница во Бања Лука за таа намена.
Вредноста на проектот во тоа време беше околу 297 милиони евра за пат од 40 километри.
Седум години подоцна, ниту еден километар од автопатот не е завршен, а одобрено е дополнително зголемување на цената на работите од околу 80 милиони евра, со образложение дека „градежните материјали поскапиле“.
Договорот е сè уште таен.
Ожеговиќ додава дека властите во БиХ имаат законско право и обврска да објавуваат информации од јавно значење, без оглед на позицијата на приватен или странски инвеститор.
Властите во Босна и Херцеговина „без одговори“ за недостигот на транспарентност на кинеските проекти
Радио Слободна Европа не доби одговори од Советот на министри на Босна и Херцеговина, ниту од владите на двата ентитета на Босна и Херцеговина - Федерацијата на Босна и Херцеговина и Република Српска, на прашањата за обвинувањата за нетранспарентност во работењето со кинеските компании во Босна и Херцеговина.
Исто така, властите не дадоа информации за потенцијални проекти со Кина во следните пет години.
Видете и ова: Вакцини, камери и воени вежби во функција на „острата моќ“ на Кина врз Западен БалканЕдинствениот делумен одговор дојде од Владата на Република Српска, која наведува дека тој ентитет има „добра соработка“ со Кина во различни области и дека се „отворени“ за можни нови проекти со „сите потенцијални инвеститори“.
„Кинеските државни компании моментално работат на важни проекти во Република Српска, како што се изградбата на хидроцентралите Бистрица и Дабар, како и автопатот Бањалука - Приједор. Исто така, во соработка со кинески партнери, неодамна беше изградена болница во Добој, а се планираат работи на изградба на дел од автопатот Белград - Бањалука, со посебен акцент на делницата Вукосавље - Брчко“, се наведува во одговорот на Владата на РС.
Спорни кинески проекти во Босна и Херцеговина: Тајни договори, лоши работи и нелиценцирани работници
Пипа Галоп нè потсетува на некои од „контроверзните“ зделки поврзани со кинеските компании.
Еден од „тајните зделки“ склучени со Кина е изградбата на хидроелектраната Дабар на истокот од Босна и Херцеговина.
Уште во декември 2021 година, Владата на РС го потпиша Договорот за финансирање и изградба на хидроелектраната (ХЕ) Дабар, вреден 190 милиони долари.
Хидроцентралата ќе ја гради кинеската компанија China Energy Gezhouba Group, со заем од кинеската државна банка Exim, врз основа на гаранции од Република Српска. Изградбата сè уште не е финализирана, а барањата на организациите за објавување детали за работата не се исполнети.
Меѓу лошо извршените работи, Галоп ја споменува изградбата на делницата од автопатот на коридорот Vc, на југот од Босна и Херцеговина. Во август 2023 година, новоизградениот мост на оваа делница пукна, кој подоцна беше поправен.
Мостот го изгради конзорциум од кинески и азербејџански компании. Домашна компанија од Широки Бријег, Херинг, беше избрана за подизведувач на тендерот.
Сите компании вклучени во изградбата на мостот кај Почитеље, две кинески, азербејџански и една компанија од БиХ, беа ставени на „црната листа“ на автопатот на ФБиХ во мај 2023 година, поради прекршување на договорот за изградба.
Галоп, исто така, потсети на ситуацијата во која групацијата „Кина Гежуба“ беше дисквалификувана во текот на 2023 година, бидејќи достави лажни документи за време на аплицирањето за тендер за изградба на делницата, како и тунелот Прењ во централниот дел на Босна и Херцеговина.
Таа, исто така, се сеќава на неодамнешниот случај во изградбата на соларна електрана во Столац, на југот на Босна и Херцеговина. Изведувач е БХ, подружница на кинеската државна компанија Норинко Интернешнл Кооператив, која е под санкции на САД.
Потоа, смртта на 25-годишен Кинез на градилиштето откри, под притисок на локалното население, мрежа на работници од Кина кои немале работни дозволи.
Ванг Син Бо почина на 20 јуни на градилиште во близина на Столац, а според сознанијата на РСЕ, тој немал одобрена дозвола за престој или работна дозвола во Босна и Херцеговина. Неговата смрт ја истражува обвинителството.
Исто така, беше откриено дека повеќе од 70 кинески државјани биле нелегално вработени на градилиштето.
Освен во инфраструктурни проекти, кинеските компании се вклучени и во други области.
Кинеските компании „Синофарм“ и „Шанкси Констракшн Инвестмент Груп“ изградија болница во Добој, на северот од БиХ, чија вредност првично беше околу 50 милиони евра, но конечната цена ќе биде повисока од 60 милиони евра.
Договорот беше потпишан во март 2019 година, а рокот за изградба и опремување на болницата беше 2022 година. Болницата беше отворена две години подоцна.
БиХ мора да ја избегне „стапицата на нетранспарентни кинески проекти“
Кина го зајакнува своето економско и политичко влијание на Западен Балкан, а Босна и Херцеговина е дел од тој процес, предупредува Марко Бановиќ, аналитичар во Дигиталниот форензички центар (DFC) од Подгорица.
„Најголемиот ризик за Босна и Херцеговина се нетранспарентните договори, слабата контрола и последиците врз животната средина што следат по големите инфраструктурни проекти“, истакнува Бановиќ.
Тој додава дека фокусот на Кина во наредните години, освен на инфраструктурата, ќе биде и на информатичките технологии, 5G мрежите и вештачката интелигенција, а воедно ќе се зајакне и културното влијание преку образовни програми.
Бановиќ предупредува и на примерот на Србија, каде што кинеските инвестиции донесоа економски придобивки, но и сериозно загадување, кршење на работничките права и пад на демократските стандарди.
„БиХ мора да избегнува модели што водат до зависност од кинескиот капитал и слабеење на институциите, бидејќи на долг рок европската интеграција би била загрозена“, заклучува Бановиќ.
Предупредувања од САД и ЕУ
На сослушувањето во Конгресот на САД на 2 декември, претседателот на Поткомитетот за Европа, Кит Селф, предупреди дека Кина „користи економски договори низ целиот регион за да го одржи својот малиген апарат и да ја искористи корупцијата во Западен Балкан“.
И Европскиот совет за надворешни работи (ECFR) во својот извештај објавен во средината на ноември ја класифицира Босна и Херцеговина како една од „најизложените држави на кинеско влијание во Западен Балкан“, предупредувајќи дека ЕУ сè уште нема јасна политика во врска со ангажманот на кандидатите кон Кина.
Беше нагласено дека Пекинг се вкоренува подлабоко во секторите на економијата, индустријата и институциите во регионот и дека поранешниот претседател на ентитетот Република Српска (РС) во БиХ, Милорад Додик, ги користи врските со Русија и Кина за да „обезбеди политички опстанок и да се спротивстави на меѓународниот притисок“.