Беа потребни осум години изградба, доцнења и контроверзии, но Марија Ковијаниќ, која води мала продавница по должината на новиот автопат финансиран од Кина во вредност од една милијарда долари надвор од црногорската престолнина, е подготвена да ги искористи ветените придобивки од проектот.
Ценет како еден од најскапите патишта во светот, првите 41 километар беа отворени во јули 2022 година и ги сечат високите планини на Црна Гора и нејзините длабоки клисури, при што се проценува дека 60 отсто од автопатот се состои само од тунели и мостови. За патарина од 3,50 евра, претходно напорното патување на север беше претворено во приближно 25-минутно патување по свежиот асфалт се додека делот од патот не се издигне во Матешево, селото каде што Ковијаниќ ја води нејзината продавница.
Таа вели дека новиот, модерен пат ја менува играта за неа и за другите жители кои живеат и поседуваат бизнис покрај автопатот, при што новата делница драматично го намалува времето на патување и обезбедува алтернатива на претходно пренатрупаните планински патишта во малата балканска земја од 620.000 луѓе.
„На луѓето овде им се допаѓа [автопатот] затоа што е пократок пат до Подгорица. Пред тоа одевме долг пат низ кањонот Морача“, рече Ковијаниќ. „Многу луѓе загинаа на тој пат, така што ние сме многу среќни со овој автопат“.
Според првичниот план потпишан во 2014 година, почетните 41 километар -- кои беа финансирани со заем од Кинеската банка за извоз и увоз и изградени од China Road and Bridge Corporation (CRBC) -- требаше да бидат дел од 163- километарски автопат за поврзување на црногорскиот пристанишен град Бар со соседна Србија. Проектот ветуваше дека ќе ја трансформира земјата во транспортен центар за поширокиот регион и ќе ја зајакне економската активност во процесот.
Но, автопатот се најде во скандали и сè уште се соочува со долготрајни прашања за тоа дали преостанатите 122 километри од патот некогаш ќе бидат завршени.
Проектот, исто така, донесе долгорочен економски ризик со тоа што ја оптоварува Црна Гора со долгови кон Кина, кои изнесуваат повеќе од една третина од годишниот државен буџет, при што контроверзниот потфат е главен пример за, како што велат критичарите, повремените кинески практики за кредитирање споени со локалната корупција.
И покрај оваа контроверзност, анкетите покажаа дека само малкумина во Црна Гора ја гледаат Кина и финансискиот ризик што го носи автопатот како загриженост, а многумина наместо тоа се надеваат дека тие ќе обезбедат економски поттик за земјата.
„[Автопатот] е скап, да, но ни требаше оваа рута“, вели Ковијаниќ, додавајќи:. „Ако тие [можат] да го поврзат овој автопат со Србија, [тоа] ќе биде најдобро“.
Борба со цената
Некогаш поздравен како успех на иницијативата „Појас и пат“ на Пекинг за инфраструктура која се протега низ целиот свет, започната во 2013 година од кинескиот лидер Си Џинпинг - автопатот оттогаш стана предупредувачка приказна за тоа како амбициозните градежни проекти можат да тргнат наопаку.
Заемот го подигна претходната влада предводена од актуелниот претседател Мило Ѓукановиќ, кој продолжува да биде доминантна сила во политиката на земјата.
Трошоците за проектот продолжија да се зголемуваат со текот на годините, што доведе до тековниот проблем со долгот и балонот од 1 милијарда долари прикачена на првиот дел на автопатот.
Проектот, исто така, беше контроверзен од самиот почеток меѓу локалните групи на граѓанското општество и опозицијата во земјата, со тоа што Мрежата за афирмација на невладиниот сектор (МАНС) ја покрена загриженоста за корупцијата и транспарентноста за тоа како договорите за изградба биле дистрибуирани до Кинезите и локалните компании.
Сепак, многу Црногорци веруваат дека автопатот може да им го подобри животот.
Милан Калезиќ, кој води туристичка служба во Подгорица, вели дека делот од патот ќе биде поттик за неговиот бизнис со тоа што ќе овозможи полесен и подиректен пристап до скијачките центри и подобри врски со помалите села во планините, што може да доведе до поголема туризам во земјата.
„Сега со новиот автопат, понекогаш носам гости [во селата до кои се пристапува преку автопатот] само за храна“, рече Калезиќ. „Понекогаш одам сам [или] со семејството само за да вечерам“.
По патот
Големо е прашањето дали автопатот може да биде завршен како што првично беше замислен.
На свеченото отворање во јули 2022 година, на кое присуствуваа претставници од ЦРБЦ и од кинеската амбасада во Подгорица, премиерот Дритан Абазовиќ високо зборуваше за потенцијалот на проектот.
„Оваа инвестиција несомнено ќе отвори нови насоки на развој и ќе даде најсилен поттик на домашната економија“, рече тој, оценувајќи: „Автопатот е почеток на трајното поврзување на Црна Гора со светот“.
Самиот автопат е поделен на три дела, а актуелната влада се надева дека ќе ја заврши изградбата на целата должина на автопатот и, наводно, ги истражува опциите за финансирање со европските кредитори.
Проценката објавена во минатата година од Министерството за капитални инвестиции вели дека втората делница од патот - која ќе се протега од Матешево до Андријевица во источна Црна Гора - во должина од 23,5 километри - ќе чини околу 590 милиони американски долари.
Владимир Шопов, експерт за улогата на Кина на Балканот во Европскиот совет за надворешни односи, вели дека и Подгорица и Кина ќе се обидат да држат одредена дистанца една од друга во блиска иднина, во следните години.
Остануваат уште многу прашања од овој период. Договорот за заем од 2014 година со Експорт-импорт банка на Кина е објавен во јавноста, но речиси сите други документи во врска со автопатот се класифицирани како тајни од Подгорица, за што многу експерти веруваат дека се должи на обврзувачките клаузули во кинеските договори.
„Тука има замка за транспарентноста“, рече Шопов. „Многу малку луѓе всушност знаат се што постои во договорите“.
Иако тоа предизвикува потенцијално дополнителни загрижувачки импликации за Црна Гора доколку повторно се соочи со поголем економски притисок во иднина, Шопов вели дека не ја исклучува можноста за нова инфраструктура или инвестиции од Кина во Црна Гора.
„И покрај сите лоши печати, Кинезите не отстапуваат. А и Црна Гора има малку алтернативи“, вели тој.
Напишано од Рид Стандиш со фотографии од Амос Чапл
