На шестиот ден од руската инвазија на Украина, обвинителството на Меѓународниот кривичен суд во Хаг најави отворање на истрага за можни воени злосторства во таа земја. Обвинителот Карим Кан на 28 февруари рече дека истрагата има намера да ги опфати сите нови наводи за воени злосторства кои спаѓаат во јурисдикција на неговата канцеларија, „без оглед на тоа која страна ги извршила на кој било дел од територијата на Украина“.
Советот за човекови права на Обединетите нации (ОН) на 3 март ќе одржи итна расправа за отворање истрага на ОН, побарана од Киев и западните земји.
Во меѓувреме, Русија продолжи со жестоките ракетни напади врз Украина, откако на 24 февруари почна инвазија врз Украина. Иако Москва тврди дека целите се воени објекти насочени кон „демилитаризација“, снимките и сликите од украинските градови укажуваат на спротивното. Од почетокот на инвазијата погодени се станбени и други цивилни згради, а Киев ги брои жртвите, меѓу кои, како што јавуваат, има и деца.
Руски воени водачи ќе се појават на суд?
„Колку е веројатно дека некои случаи ќе бидат покренати или некои руски воени водачи ќе се појават на суд?“, прашува Ентони Дворкин, висок соработник во Европскиот совет за надворешни односи и експерт за меѓународно право и воени злосторства.
„Краткорочно, тоа е малку веројатно. Но, на долг рок, видовме дека политичките околности се менуваат, а поединци кои изгледаа надвор од дофатот на законот, одеднаш се појавуваат на суд“, рече Дворкин.
Во интервју за Радио Слободна Европа на англиски јазик (РСЕ/РЛ), Дворкин ги наведе како пример судењата за злосторства извршени во војните во 1990-тите во поранешна Југославија, кои се водеа пред Хашкиот трибунал.
„Во последните децении видовме серија многу важни судења на воени и политички водачи, како што е Слободан Милошевиќ, на кои им се судеше за воени злосторства, злосторства против човештвото и геноцид“, рече тој.
Судења за злосторства на Балканот
Поранешниот српски претседател Слободан Милошевиќ почина во притвор во Хаг во 2006 година, пред да биде осуден под обвинение за геноцид и воени злосторства во војните во Хрватска, Босна и Херцеговина (БиХ) и Косово.
За време на својот мандат од 1993 до 2017 година, овој Меѓународен кривичен трибунал за поранешна Југославија обвини повеќе од 160 лица од сите страни во војната (Србија, БиХ и Хрватска), од кои 90 беа осудени.
Поранешниот командант на војската на Република Српска Ратко Младиќ и поранешниот претседател на Република Српска Радован Караџиќ се осудени на доживотен затвор за најтешкото злосторство геноцид во кое беа убиени повеќе од 8.000 бошњачки цивили во Сребреница во БиХ во јули 1995 година.
Кристијан Аксбо Нилсен, професор по историја на Универзитетот во Архус во Данска, бил форензичар во неколку тужби, меѓу кои и онаа против Радован Караџиќ.
„Штом започна војната во Украина, сите размислувавме дали ќе биде можно, во кој контекст, каде и од чија страна да се гонат воените злосторства и злосторствата против човештвото“, изјави Нилсен за Радио Слободна Европа (РСЕ).
Вкупно 130.000 луѓе загинаа во војните од 1991 до 2001 година, според заедничките проценки на невладините организации од Хрватска, Србија, БиХ и Косово кои ги документираат злосторствата. Побегнаа и милиони раселени луѓе. Злосторствата на српските сили на Косово во 1999 година предизвикаа интервенција на НАТО во поранешна Југославија. Српските воени и полициски службеници се осудени за злосторства врз албански цивили пред Хашкиот трибунал.
Кој ќе ги истражува можните злосторства во Украина?
По соборувањето на Милошевиќ на 5 октомври 2000 година, Србија вети дека ќе соработува со Хашкиот трибунал. И другите земји од Западен Балкан го направија истото.
Русија, од друга страна, не е членка на Меѓународниот кривичен суд во Хаг, кој има јурисдикција над судењата за злосторства извршени на територијата или од државјани на земји кои пристапиле до судот.
Јурисдикцијата е прифатена од Украина, што значи дека судот може да ги гони руските војници и нивните офицери кои вршат воени злосторства на територијата на Украина, изјави за РСЕ Марко Милановиќ, професор по меѓународно право на Универзитетот во Нотингем.
„Проблемот, се разбира, е што Русија, која не е земја-членка, никогаш нема да соработува со тој суд“, додаде Милановиќ.
Видете и ова: Украина поднесе жалба против Русија во судот во Хаг
Скептичен е и професорот Кристијан Аксбо Нилсен.
„До прашање е, ако сме реални, како обвинителот на Меѓународниот кривичен суд и неговата канцеларија ќе истражуваат. Тие ќе бидат целосно зависни од информациите што ги добиваат од Украинците, можеби некои членки на ЕУ и НАТО. Дури и во иднина кога ќе биде војната. Прашањето е како да се спроведат судења кога нема прашање Русија доброволно да му се предаде на Меѓународниот кривичен суд во Хаг во секое време“, рече Нилсен.
Советот за човекови права на Обединетите нации на 3 март ќе донесе одлука за формирање комисија за истрага на можни злосторства.
Доколку се формира, комисија од тројца независни експерти ќе ги истражи сите наводни прекршувања на меѓународното право на анектираниот полуостров Крим и во источните региони Доњецк и Луганск од 2014 година, но и во други области на Украина од руската инвазија.
Единствениот случај пред Меѓународниот суд на правдата
Со најава за истраги пред Меѓународниот кривичен суд, тужбата на Киев против Москва стигна до Меѓународниот суд на правдата во Хаг. Во неговите судници на почетокот на 21 век се расправаа и земјите од Западен Балкан. Тоа е највисокото правосудно тело на ОН, кое одлучува за спорови меѓу државите и не може да суди поединци. Тој дава необврзувачко советодавно мислење кога тоа го бараат земјите или агенциите на ОН.
На 27 февруари, судот потврди дека Киев поднел тужба против Русија „во врска со спорот во врска со толкувањето и примената на Конвенцијата за геноцид“.
Обраќајќи се пред судот, Украина не ја обвинува Русија за геноцид врз украинскиот народ, што, како што истакнуваат соговорниците на РСЕ, тоа би било тешко да се докаже. Киев бара од судот итна мерка за запирање на руската инвазија, бидејќи, како што е наведено во тужбата, таа е иницирана врз основа на лажни тврдења на Москва за геноцидот на Украина врз рускиот народ во Доњецк и Луганск регионите. На овој начин Киев ќе се обиде да ги заобиколи ограничувањата на јурисдикцијата на Меѓународниот суд на правдата, кој може да се занимава со спорови меѓу државите само доколку и двете ја прифатат неговата јурисдикција. Србија не ја прифати.
Видете и ова: Руска инвазија врз Украина
Претседателот на Украина, Володомир Зеленски, побара судот веднаш да и наложи на Русија да ја прекине својата инвазија.
„Украина не може да ја тужи Русија за агресија или други злосторства, бидејќи Русија не се согласи со тоа. Таа ја тужеше за прекршување на Конвенцијата за геноцид, на која и Русија и Украина се договорни страни“, изјави за РСЕ, Марко Милановиќ, професор по меѓународно право на Универзитетот во Нотингем.
Тужби за агресија и геноцид на Балканот
Милановиќ вели дека ова е различно од претходните случаи за геноцид пред Меѓународниот суд на правдата, вклучувајќи ги босанскиот и хрватскиот против Србија.
Овие земји не добија судска потврда за агресијата на Србија, предводена од силите на тогашната здружена Југословенска народна армија, ниту за нејзината одговорност за геноцидот во Сребреница.
Во 2007 година, Меѓународниот суд на правдата ја отфрли тужбата на БиХ. Судот утврди дека Србија не е одговорна за геноцидот извршен од српските сили во Сребреница, но дека е одговорна што не направила ништо за да го спречи тоа.
„Србија не е прогласена за одговорна за извршување на злосторството геноцид, туку тоа е за оној дел од Конвенцијата (за геноцид) кој се однесува на обврската за спречување и (или) казнување. Србија е прва и досега единствена , држава осудена за кршење на Конвенцијата“, вели за РСЕ, Милош Хрњаз, професор по меѓународно право на белградскиот Факултет за политички науки.
„Главниот проблем е тесната надлежност на Судот, која се заснова само на Конвенцијата за геноцид, и ригорозната дефиниција на самиот геноцид, која бара намера да се уништи етничката група како таква. Сите други злосторства беа воени злосторства или злосторства против човештвото, кои се подеднакво страшни, но Меѓународниот суд на правдата нема јурисдикција за нив“, вели Марко Милановиќ.
Затоа во 2015 година беше одбиена тужбата на Хрватска против Србија, но и тужбата на Белград.
Хашкиот трибунал не донесе пресуди против политичкото раководство на Србија за агресија во раните 1990-ти.
„Ние ги немаме тие клучни пресуди, но мислам дека кој и да ја прочита документацијата, доказите и постоечките пресуди на Хашкиот трибунал многу јасно ќе ја види сликата за постојаната политичка и воена поддршка на Белград во однос на повеќето воени операции и акции на Република Српска Краина и Република Српска за време на војната во Босна и Херцеговина и за време на војната во Хрватска“, подвлекува професорот Кристијан Аксбо Нилсен.
Во 2021 година и Косово најави можност за тужба за геноцид против Србија. За една земја да има пристап до Меѓународниот суд на правдата, таа мора да биде членка на ОН. Косово сè уште не е тоа затоа што Србија, која не ја признава независноста на Косово, го блокира приемот на земјата. Русија има поддршка за тоа. Србија е единствената земја од Западен Балкан која не се приклучи на санкциите на Европската унија против Русија поради нападот врз Украина.