„Првиот ден кога дојдов во Сирија, веднаш сфатив што направив. Бев како роб... Никогаш не излегував сама од куќата. Немаше начин дури ни да ја отворам вратата“, раскажува Сухејла, 39-годишна Босанка која поминала низ радикализација, војната во Сирија во рамките на терористичка група и се вратила во Босна и Херцеговина.

Таа е една од малку повеќе од десетина жени кои успеале да се вратат во БиХ со слични животни избори и судбини, чии приказни главно остануваат зад статистиката за странски борци, „џихадисти“, терористи.

Босанските жени кои во периодот од 2012 година отишле во Сирија на различни начини, претежно живееле таму на територијата на таканаречената Исламска држава (ИСИЛ), група прогласена за терористичка од Обединетите нации, која територијално е поразена во 2019 година.

Сухејла, сепак, истакнува дека не била во ИСИЛ и дека нејзиниот сопруг бил борец на Ал-Нусра, група која порано била огранок на Ал-Каеда од која таа декларативно се дистанцирала, иако тоа не направило голема разлика за неа во пракса.

„Тие сè уште се однесуваат кон жените како кон врата. Во тој свет, жената служи за готвење и раѓање деца и нема право на мислење.“

Со уште пет жени, Сухејла, чие име е променето за да се заштити приватноста, ја споделила својата приказна со истражувачите на Атлантската иницијатива. Оваа публикација дава редок увид во реалноста со која се соочуваат жените во Сирија кои претежно биле радикализирани и регрутирани преку интернет и барале нов живот по нивното враќање во Босна.

Неџра Велјан, една од авторките, за Радио Слободна Европа изјави дека причините на жените за заминување биле различни, секоја од нив има своја приказна, „но слични емоции, празнини и длабока потреба нивниот живот да има значење“.

„За некои жени, тој пат бил воден од идеалите за пофер општество и духовна чистота. Други заминале следејќи ги своите сопрузи или партнери, барајќи сигурност преку емоционална врска. Трети пак биле привлечени преку манипулација и зависност, во контекст во кој нивните претходни искуства со насилство, патријархална контрола или загуба дополнително ја зајакнале потребата за припадност“, вели Велјан.

„Ме натера да го гледам погубувањето на еден млад човек“

Годината е 2013 година и Сухејла, тогаш 27-годишна, била разочарана од својата рутина и брачни проблеми. Таа бараше начин да го надмине тоа на Интернет и наиде на виртуелни екстремистички салафистички заедници кои го романтизираа џихадизмот.

Во рамките на овие групи, Сирија беше прикажана како место каде што може да се живее живот воден од верата и да се избега од секојдневниот живот.

Потребни ѝ беа неколку години за да донесе одлука во 2016 година да ги остави своите две деца и да оди во Сирија за да биде со маж од Србија, регионот Санџак, кого го запознала на Интернет.

Но, романтичната слика за „калифатот“ исчезнала штом пристигнала.

„Кога пристигнав во Сирија и седнав да размислам, дури тогаш паничев. Каде сум? Како можев?“, се сеќава Сухејла.

Животот во Сирија значеше строги правила и целосно покорување:

„Носев што зборуваше тој, правев што зборуваше тој. Така е таму.“

Таа рече дека стравот е нејзин постојан придружник. „Седев во подрумот, чекајќи го звукот на авионот, молејќи се на Бога сè да заврши со еден бум.“

Наместо ветената утопија, таа добила војна, изолација и бруталност. „Беше ужасно колку се безвредни женските животи таму. Маж може да убие жена и да каже дека не го послушала.“

Сепак, најлошиот момент што го памети е кога нејзиниот сопруг ја натера да гледа погубување на маж.

„Ме натера да гледам убиство на млад човек само затоа што веруваше поинаку. Беше ужасно. Тоа ме прогонуваше“, раскажува таа.

Кога, по една година таков живот, успеала да добие дозвола од својот сопруг да ја напушти Сирија за да се породи безбедно, била уапсена при влегувањето во Турција.

Раѓање на дете во затвор и враќање

Сухејла вели дека веднаш по пристигнувањето во Сирија, знаела дека реалноста не е онаква каква што ја замислувала.

„Сакав веднаш да заминам. Бомбардирање, насилство... Секој ден се плашев за мојот живот.“

Сепак, проблемот не престанал дури ни по пристигнувањето во Турција. Бремена и очајна, таа се нашла во турски затвор.

„Ме третираа како терорист. Се породив во затвор со лисици за кревет, сама. Тоа беше жив кошмар.“

За неколку недели, таа беше ослободена од обвиненијата за тероризам, а турските власти ја депортираа во Сараево со авион.

По враќањето во Босна и Херцеговина, таа била изненадена од поддршката на заедницата, но не и од институцијата.

„Никој не дошол да види дали ми треба помош. Сè решив сама“, вели Сухејла, која барала начини да се опорави.

Пишувањето станало нејзина терапија. Денес, неколку години подоцна, таа вели дека сака работа, нормален живот за своите деца.

„Ни треба повеќе од финансиска помош, ментална поддршка, советување, некој да нè води низ реинтеграцијата.“

Двете деца на Сухејла кои останаа во Босна и Херцеговина беа среќни кога нивната мајка се врати.

„Но, беше потребно време за да ја обновиме нашата врска. Морав да им објаснам зошто заминав и да ги убедам дека овојпат сум тука да останам.“

Одлуката да ги остави своите деца, вели таа, произлегла од очај и разочарување.

„Тоа беше најтешкото нешто што некогаш сум го направила, но мислев дека го правам правилното. Но, секој ден се каев што ги оставив. Плачев за нив секоја вечер.“

И покрај тоа што генерално беше добро прифатена од заедницата, Сухејла сè уште се бори со стигмата поврзана со нејзините минати одлуки, забележувајќи им на истражувачите дека „тешко е да се ослободи од етикетата „вратник““.

„Луѓето се сомничави, дури и кога не го кажуваат тоа гласно. Луѓето се љубезни, но можете да почувствувате дека секогаш го имаат тоа прашање на ум: Можат ли да ми веруваат?“

Од одлична жена која пишува песни до втора сопруга во Горња Маоча

Иман беше одлична ученичка во средно училиште. Исто така, доби признание за пишување поезија и се запиша на факултет.

Меѓутоа, кога на 18-годишна возраст запозна значително постар маж преку Фејсбук, нејзиниот живот тргна во неочекуван пресврт.

И покрај противењето на нејзините родители, Иман се омажи за него по кратко време и се пресели во Горња Маоча, село на север од БиХ познато како едно од местата каде што живее салафитската заедница и од кое многу луѓе заминаа за Сирија.

Таа стана втора сопруга во Горња Маоча.

За Иман, која всушност има друго име, (но за да ја заштитиме нејзината и приватноста на нејзините деца, нејзиното име е променето), бракот донесе нова динамика.

Со преселбата во Горња Маоча, нејзиниот живот стана уште поограничен, а никабот, како што го опиша Иман, од средство за заштита стана симбол на покорност.

За својот сопруг таа вели дека бил грижлив и нежен.

„Никогаш не креваше рака кон мене... секогаш велеше: „Ајде да седнеме и да разговараме, немој да се лутиш“.“

Одење во Сирија

Кога сопругот на Иман рекол дека ќе се пресели во Сирија, таа на почетокот се двоумела, но на крајот се согласила.

„Да знаев дека сум бремена, можеби немаше да одам.“

Нејзиното заминување влијаеше на целото семејство, вели таа. Сестрата страдала од стигмата на некој чија сестра отиде во Сирија, мајката паднала во депресија.

Нејзиниот сопруг ѝ рече дека заминувањето е морална обврска бидејќи не е во ред тие да седат и да гледаат како муслиманите страдаат, дека тие мора да помогнат.

„Прашав како можете да бидете сигурни дека е вистина“, рече таа, но конечно се согласи, делумно од страв да не се врати кај семејството и да ја признае својата грешка.

Од Сирија, таа комуницирала со семејството, кое ја молело да се врати. Сепак, враќањето тогаш било речиси невозможно.

Некое време, Иман и нејзиниот сопруг живееле во близина на границата со Турција, каде што тој беше дел од „единица задолжена за чување на областа“.

Таа била претежно дома и се грижеше за детето во несигурни услови. Станувала сè поосамена и беспомошна, а нејзината врска со нејзиниот сопруг ослабувала поради неговите воени трауми.

„Најлошо беше кога моравме да се преселиме. Слушате дека ја презеле областа и дека мора да се преселите. Никогаш не знаете како или каде ќе живеете.“

По неговата смрт, Иман била сместена во мудафа, куќа за вдовици и деца. Таа имала основни услови за живот, но нејзината слобода била сериозно ограничена.

Истражувачот Велјан вели дека ова била вообичаена практика на територијата на ИСИЛ.

„Животот за жените бил исклучително угнетувачки и се базирал на целосна контрола врз нивните тела, избори и идентитети. По смртта на нивните сопрузи, многумина биле принудени да се преселат во таканаречени мудафи, заеднички куќи за вдовици, каде што често биле изложени на притисок и принудни преженувања, под изговор на верска обврска или заштита. Всушност, ова значело губење на достоинството и личната волја, бидејќи нивните животи биле сведени на улогите на послушност и репродукција“, вели Велјан.

Таа додава дека овој парадокс „помеѓу потрагата по смисла и искуството на живеење во насилен, патријархален систем кој ја претворил нивната вера и женственост во алатка за контрола е во центарот на речиси секоја исповед што ја снимивме“.

Реакцијата на Иман на смртта на нејзиниот сопруг на почетокот беше стоичко прифаќање.

„Емоционално си исцрпена“, објасни таа, „не ме погоди како што би ме погодило сега, но ме стигна подоцна. Ми недостигаше“.

Повторно стапување во брак и насилство

Иман го напуштила домот за вдовици со повторно стапување во брак, вели таа, од очај.

„Се задушував во мудафа. Мислев - да се омажам и да излезам.“

Ова беше вообичаена практика за жените на територијата на ИСИЛ. Бракот не беше лична одлука, туку строго правило и ред.

Сепак, вториот сопруг беше агресивен, рече таа.

„Тој нè удираше мене и мојот син. Го научи тоа од своето семејство. Неговиот татко беше насилен.“

Иман сакаше да го напушти својот втор сопруг, кој исто така е Босанец, еден од повратниците од Сирија, но ја убеди да останат заедно додека не избегаат во Турција.

Обидот да се избега од ИСИЛ бил опасен, а Иман веќе била бремена во тоа време.

„Го држев мојот син, возев мотор со мојот сопруг. Се молев да не бидеме фатени. Понекогаш на мотор, понекогаш во камион, се криевме во куќи. Бев преплашена, мислев дека никогаш повеќе нема да ја видам Босна.“

На крајот биле уапсени од курдските сили во Сирија. Ги разделиле.

„Мажи во еден затвор, жени во друг.“

Во затворените кампови, Рој и Ал-Хол, каде што подоцна престојувала, условите биле тешки, речиси невозможни, а таа била сведок и на казнувањето на жените.

Таа родила и син во кампот Рој, со кого подоцна тешко се зближила.

„Бев преплашена дека ќе морам да се породам сама во шатор“.

Таа била во кампот Ал-Хол кратко време, но вели дека таму имало насилство. Внатрешната контрола врз жените кои сè уште ја следеле идеологијата на ИСИЛ создала атмосфера на недоверба. „Тие знаеле како да го запалат шаторот на некој што ги нервира, велејќи дека е кафир (неверник) и дека е халал (дозволено) да го убијат“, се присети Иман.

Враќање во БиХ

Иман дојде во Босна и Херцеговина во единствената организирана репатријација на граѓани од Сирија во Босна и Херцеговина, во декември 2019 година.

Како и другите жени, таа не беше гонета, за разлика од нејзиниот втор сопруг и другите мажи кои се бореа во Сирија.

Она што од нив беше побарано да го направат беше да сведочат во случаите против мажите, што Иман вели дека ѝ било тешко бидејќи имала многу ограничен контакт со тие луѓе во Сирија.

„Не бев на бојното поле, ниту пак видов кој кого убил. Бев дома. Можам да сведочам само за себе и за една домаќинка што ја видов, но никогаш не го видов нејзиниот сопруг, дури ни не знам како изгледа. Жените и мажите не се мешаа.“

Медицинскиот преглед утврди дека Иман не е способна да биде сведок на суд.

Иман признава дека направила грешка што отишла во Сирија и жали за траумата и изгубените години со детето.

Таа сè уште се бори со траума, напади на паника и „флешбекови“, но терапијата значително ѝ помогнала во реинтеграцијата, според студијата.

И покрај сè, таа покажува силна отпорност и верба дека може да се грижи за своите деца. Како една од најголемите бирократски пречки по нејзиното враќање, таа го нагласи проблемот што жените го имаа со запишувањето на своите деца во матичните книги на родените во Босна и Херцеговина.

Иако болен и заплеткан, овој процес на добивање на сите документи за децата на крајот беше исто така успешно завршен.

Истражувачот Велјан истакнува дека најголемите предизвици во процесот на враќање и реинтеграција на лицата од Сирија биле поврзани со координацијата на институциите и недостигот на искуство во работата со повратниците и нивните деца.

„На почетокот, врските меѓу институциите не биле доволно силни. Многу експерти кои биле на чело на работата со повратниците немале специфично знаење за психологијата на радикализацијата, траумата што ја носи членството во терористичка и насилна група и последиците од екстремизмот врз семејните односи“, вели Ваљан и додава дека брзо се навикнале на тоа.

Проблемот бил и недостигот на регионална и меѓународна експертиза на која БиХ можела да се потпре.

„Најважниот увид од тој процес е дека пристапот кон повратниците мора да биде хуман, емпатичен и без предрасуди. На жените кои се вратиле не им била потребна само контрола и надзор, туку и разбирање и поддршка. Тие постојано нагласувале колку многу им значело тоа кога наишле на професионалци кои не ги осудувале. Затоа е клучно за успехот на секој иден процес да се инвестира во образование и поддршка за оние кои работат со нив на терен - социјални работници, психолози, наставници.“

Приказната на Лејла, Аила, Ехлимана и Селма

Лејла отишла во Сирија на 18 години, водена од љубовта кон својот сопруг и, како што рекла, желбата за слобода, а не поради идеологија. Таа им кажала на истражувачите дека брзо сфатила дека животот во ИСИЛ не е онаков каков што го замислувала. Изолацијата, полигамијата и неможноста за враќање создале длабока траума.

„Ако некој ми кажеше да одам во Сирија денес, ќе речев: Дали си луда?“, вели Лејла.

По враќањето во БиХ, нејзиниот фокус е на децата и нивното образование, додека самата се бори со последиците од минатото и стигмата.

Ајла поминала низ загубата на својот татко, чувството на изолација и траумата од војната во Босна, што ја направило ранлива на екстремистички идеи. Таа, како и Иман, прво живеела во Горна Маоча, пред да оди во Сирија. Таму доживеала насилство, контрола и живот во дом на вдовица.

Враќањето во БиХ донесе нови предизвици: бирократски пречки, стигма и недостаток на психолошка поддршка, додека нејзиниот син се бори со траума и насилство од врсници.

„Имаше моменти кога ја изгубив надежта, не еднаш, туку многу пати“, рече таа.

Приказната на Ехлимана е малку поинаква. Таа замина со надеж дека ќе ја врати ќерка си Ајла. Но, таа остана заробена на територијата на ИСИЛ. Таа, исто така, помина низ мудафа, логори и понижувања.

„Дојдов мислејќи дека ќе ја вратам, но кога пристигнав, беше невозможно.“

По враќањето во БиХ, таа одлучи да го соблече никабот, иако ја брани одлуката на Ајла да продолжи да го носи.

Селма сè уште го чека својот сопруг, кој е во затвор во Сирија, на територијата контролирана од курдската администрација. Таа вели дека никогаш не се согласила нејзиниот сопруг да има повеќе жени, дури ни во Сирија.

Таа пораснала во ентитетот Република Српска, каде што како муслиманка силно го чувствувала прашањето за идентитетот и припадноста. Ова дополнително го обликувало нејзиното разбирање за верата и заедницата. На 23-годишна возраст, водена од идеализам и чувство за „мисија“, заедно со сопругот, таа донела ненадејна одлука да оди во Сирија.

Го информирала семејството за тоа дури кога веќе ја преминала границата, што кај нејзината мајка предизвикало огромен шок, болка и чувство на загуба.

Селма вели дека животот во Сирија бил опасен, но и уреден, имала пристап до здравствена заштита, се породила во болница, а нејзините деца подоцна оделе на училиште. Најголемата траума доаѓа од моментите на грижа за децата поради тешката болест на синот и стравот за животот на ќерката по експлозијата.

По предавањето на Курдите, таа била во логорот Ал-Хол, од каде што била депортирана во Босна со други Босанци. Во процесот на рехабилитација, таа ја нагласува потребата од психолошка поддршка. Нејзиниот фокус е на децата, додека се бори со траума, здравствени проблеми и неизвесност за иднината.

Таа чека да се врати сопругот и вели: „Ако дојде мојот сопруг, сè ќе биде полесно. Сè му подготвив, дури и работите за затвор“.

Повеќе од 60 деца од Босна и Херцеговина сè уште се во Сирија

Повеќе од 120 граѓани на Босна и Херцеговина, од кои повеќето се деца, се во кампови и затвори во североисточна Сирија. Овие места се контролирани од Сириските демократски сили дури и по падот на режимот на поранешниот сириски претседател Башар ал-Асад.

Повеќето од овие луѓе се надеваат дека ќе се вратат во Босна, но од 2019 година, немало организирани репатријации на босански граѓани, иако меѓународните хуманитарни организации постојано предупредуваат дека земјите на потекло треба да ги прифатат своите граѓани.

Неколку лица од Босна и Херцеговина беа повредени или убиени на овие места.

„БиХ денес има значително поразвиени механизми отколку порано, особено во однос на меѓуинституционалната соработка и подготовката за потенцијални враќања. Во изминатите години, многу е направено за зајакнување на системот, разработка на процедурите и усогласување на протоколите меѓу безбедносните, социјалните и здравствените институции. Благодарение на ова, државата сега е во подобра позиција да реагира на координиран начин и во согласност со меѓународните стандарди, доколку се случат нови враќања“, вели Велјан.

Таа истакнува дека е важно реинтеграцијата да биде долгорочна и прилагодена на индивидуалните потреби на секое лице.

Како дел од не толку голема група експерти кои имаа можност да разговараат со повратниците, таа истакнува дека тоа бил исклучително тежок и длабоко формативен процес.

„Она што најмногу влијаеше врз мене беше сфаќањето дека зад секоја социјално и политички чувствителна тема стојат вистински животи, честопати обележани со загуба и траума, но и со способност да се продолжи понатаму. Овој човечки аспект на истражувањето го менуваат начинот на кој се гледа на самите политики за реинтеграција“.

Тој потсетува дека промените се можни само кога експертизата е комбинирана со разбирање и почит. И тоа, всушност, е најголемата вредност на целиот процес - што успеавме да ги доловиме гласовите на жените кои премногу често беа сведени на бројки или наслови, наместо да бидат препознаени како луѓе со сложени, вистински приказни.“

РСЕ постојано ги прашуваше надлежните министерства за плановите за идните репатријации, но одговорите главно останаа на тврдењата дека тоа е важно и комплицирано прашање за БиХ, како и дека без поддршка од земјите партнери, како што се САД, БиХ тешко може да спроведат репатријации.

Сите женски имиња се псевдоними